Tradutores en pé de guerra

Tres tradutores, tres persoas que dedican máis ou menos tempo á tradución, conversan en Xornal de Galicia sobre un oficio baixo sospeita. A paralización das axudas ao sector, que a Xunta xa se comprometeu a retomar, sacou o seu traballo de onde debía estar: nas librarías.

Coincidindo coa celebración do Día Internacional da Tradución, a Consellería de Cultura anunciou o mércores pasado que retomará a final de ano as axudas á tradución que paralizara en agosto. Un día despois, Xurxo Borrazás, Tareixa Roca e Luís García Soto compartiron mesa e fala en Xornal de Galicia con José Manuel Sande, programador do CGAI e colaborador deste suplemento, e varios membros da redacción. É outro dos cafés con letras organizados en colaboración coa Asociación de Escritores en Lingua Galega.

Por que hai que traducir?

Xurxo Borrazás. Hai que traducir porque a tradución é un sector estratéxico, e como tal é un sector en disputa. Non debería selo, porque en principio calquera estaría de acordo, sendo ou non galego, en que as traducións son unha cousa importante, pero aquí un dos dous­ polos da disputa é o inimigo: o actual Goberno da Xunta. Cando se presentou publicamente a miña tradución d’O ruído e a furia de Faulkner, un escritor galego que non escribe en galego, un destes que ten vara de mando fóra, díxome que a versión era boa pero que lle parecía que Faulkner non encaixaba ben no galego.Que é o que se quere dicir con esta clase de comentarios? Que traducir Porca terra, de John Berger, pode ser axeitado, pola temática e todo iso, pero Faulkner non, que vén ser o mesmo que dicir que o galego vale para a historia pero non para as matemáticas. En definitiva, que o galego non é unha lingua de verdade. Por iso molestan as traducións, porque apuntalan o galego como unha lingua de verdade.

Tareixa Roca. Os lectores dunha lingua poden acceder aos libros a través de dúas, tres ou catro linguas, como moito, así que sempre é necesario traducir, non só para o galego. Non me parece negociábel, non podes dominar todas as linguas.

T.B. Aínda que sería o ideal.

T.R. Si, pero é imposíbel.

X.B. Eu son partidario de ler nas versións orixinais. Un pode pensar que apoiamos a tradución os que queremos pechar a nosa leiriña, cando é todo o contrario. Nesa presentación do libro de Faulkner había un escritor norteamericano co que todo o mundo falaba en castelán, dicían, por deferencia, cando o tipo non falaba nin unha palabra de castelán. Logo, na cea, resultou que o único que podía falar en inglés era eu.

Luís García Soto. Se todas as linguas traducen, por que non vai traducir o galego? Non traduce a quilos o castelán? O que está en galego debe chegar o máis lonxe posíbel, e iso non pode acontecer en galego. Un amigo meu viu o outro día un exemplar de Arraianos, de Méndez Ferrín, no escaparate dunha libraría de Nova York. Paréceme perfecto, pero é unha excepción. Se queremos que chegue de verdade aló, hai que traducir a Ferrín ao inglés. E isto vale para calquera lingua. Se incorporamos a literatura universal, incorporámolo cos nosos moldes, e un molde básico é a nosa lingua.

Son imprescindíbeis as axudas públicas á tradución?

X.B. O ideal sería que as axudas non fosen necesarias, nin para isto nin para nada, pero o certo é que o son, aquí e fóra. Ao día seguinte de que se publicase [Xornal de Galicia, 17 de agosto de 2009] que a Xunta aparcaba estas subvencións, o Ministerio de Cultura anunciaba as súas propias. Todo traballo ten que pagarse, e as tiraxes no mercado galego é evidente que non permiten por si mesmas unha independencia por parte das editoriais, tampouco en España. Necesitan ese apoio como o necesita o sector lácteo, a gandeiría, a industria e polo visto tamén os bancos.

T.R. O que non se pode dicir é que non hai cartos para subvencionar a tradución. Será que non a queren subvencionar para subvencionar os ricos.

X.B. Ao mellor o problema daquel home que descría da miña tradución de Faulkner era ideolóxico. É o que pensa a dereita españolista en Galicia: para que imos traducir isto ao galego se xa o temos en español? Os ricos non teñen nada en contra dos criados mentres sigan sendo criados. Pois co idioma, igual: como lingua subalterna, o galego non lles molesta.

Houbo unha certa polémica arredor da publicación en galego d’A república dos soños (Galaxia, 2004), de Nélida Piñón. Argumentábase sobre a base de que o lectorado galego podía, e debía, acceder ao orixinal en portugués.

L.G.S. Para min sería desexábel que se puidese ler en portugués, igual que un libro escrito orixinalmente en castelán debe ser lido en castelán. Hai que ver, con todo, de que clase de libros falamos. Se é un manual de pediatría escrito en castelán, gáñase coa tradución. Un libro de creación? É mellor gozar del na lingua orixinal. A lingua da que máis se traduce ao galego é o castelán, e o que máis se traduce son contidos non literarios, como libros de texto.

X.B. Outro problema do portugués é que non hai simetría. Nós podemos ler en portugués, e facémolo, pero eles non. Mesmo rexeitan as lecturas en galego. A min parécenme prescindíbeis as traducións do portugués ao galego.

T.R. Non son prioritarias, de acordo, pero eu teño que defender o meu. Un dos meus últimos traballos foi seleccionar e traducir ao galego poemas de César Antonio Molina. Evidentemente, non é de todo imprescindíbel, e seguro que economicamente non é rendíbel porque todos podemos ler en castelán, pero na liña de normalizar a lingua ten sentido.

A tradución estresa a lingua, porque a obriga a describir outras zonas do real e iso crea, ou a trae ao primeiro plano, un léxico maior, máis vizoso. Porén, o que moitos perciben como un luxo, outros percíbeno como unha agresión. Ven unha lingua inventada.

T.R. Un falante normal emprega unha media de 500 palabras, pero o dicionario de galego no que eu traballei contén máis de 120.000, e están aí porque alguén as utiliza. Nesa comparación está a resposta.

Coa profesionalización dos tradutores en Galicia, perderon espazo as traducións de autor?

X.B. Non o creo. A diferenza está no que se busca. Supoño que haberá tradutores profesionais cunha especial sensibilidade, pero eu creo que o que busca unha editorial cando lle encarga unha versión a un escritor é algo distinto. Nos profesionais, se cadra buscan fidelidade ao orixinal e uns prazos máis inmediatos, e no dos autores, talvez, conseguir un texto máis literario que fiel.

A diferenza tamén pode estar en que na tradución de autor a iniciativa pode non ser da editorial senón de quen traduce, mentres que a outra responden a unha planificación, chamémoslle así, “de empresa”.

X.B. Si, pero sempre é máis a editorial a que encarga. Eu, cando estaba na facultade púxenme a traducir Xente de Dublín, de Joyce, e cando xa levaba medio libro publicouno Xerais noutra versión. Non se debe traducir así. Propoñer si, pero traducir pola túa conta, non.

L.G.S. A nosa experiencia é a contraria. Traducimos porque vemos algo interesante e llelo propoñemos ás editoriais. Volvendo a esa dicotomía entre as traducións de autor e de tradutor, se cadra as de tradutor responden máis á fidelidade e as do autor á autenticidade, buscan que o texto soe ben na lingua de chegada.

X.B. É unha disxuntiva irresolúbel. Eu lin traducións boísimas de tradutor e algunha de autor que teño catalogada como a peor do mundo. No caso de Faulkner, por exemplo, tomeime moitas liberdades. Fixen esa tradución coma se escribise un libro meu. De feito, cando me preguntaban en que andaba, contestaba que estaba escribindo unha novela titulada O ruído e a furia.

Onde parece que hai máis vacío en Galicia é na tradución de ensaio. É máis difícil? Máis caro? Interesa menos?

L.G.S. Supoño que ten máis dificultades o libro de ensaio que non poida ir directamente ao ensino, en calquera nivel. Iso inflúe moito á hora de que alguén se arrisque ou non a editar ensaio traducido.

X.B. O espazo natural da tradución de ensaio está na universidade e nas revistas. Dadas as dimensións do mercado que temos, ese é o lugar.

L.G.S. Na universidade o que se fai é apostar ao seguro. O que se traduce é o consagrado. Libros que sexan de referencia en distintos campos.

X.B. Non esquezamos que temos unha editorial cun catálogo potentísimo de ensaio como é Laiovento.

Se cadra para ese caste de traducións, que se botan moito a faltar, como dixo unha vez nesta mesa María do Cebreiro, para estarmos no noso tempo, precísase dun tradutor máis especializado.

L.G.S. Por suposto. Eu tamén podería poñer algún exemplo de traducións execrábeis no campo da filosofía. Calas para non prexudicar a ninguén, pero hai cousas malísimas. Os conceptos elementais que se pretenden comunicar, ás veces, están traducidos ao revés.

X.B. Aí o que chamamos “tradución de autor” debera ser preceptiva.

L.G.S. Cando Tareixa e mais eu traducimos unha enciclopedia de bioética que nin sequera está hoxe en castelán, tivemos moitas dificultades. É unha materia moi especializada, e hai que estar preparado. En castelán fálase, por exemplo, de “células madre”, cando a tradución mellor é “células troncais”, que ademais non ten ese xuízo de valor que vén implícito no uso de “madre”. É ben distinto dicir “enucleación dunha célula troncal” que dicir “manipulación dunha célula nai”, verdade?

Pasa a miúdo que certos conceptos que consumimos deturpados a través do castelán se traducen doutro xeito para volver ao orixinal?

L.G.S. Si, pasa moito. Tes que ser fiel ao orixinal pero tamén á ciencia, e melloralo na tradución. Neste caso optamos polo rigor.

Muller ordeñando unha vaca marela, c. 1650

Karel Dujardin (c. 1622-1678)

Falamos de importar, pero o seu reverso é a exportación de literatura galega a outras linguas. É iso o que máis molesta a certos sectores das axudas á tradución?

X.B. Molesta todo. Non se poden analizar as axudas á tradución desvinculadas da política cultural, nin a política cultural desvinculada da política en xeral. Os que se opoñen á exportación da literatura galega opuxéronse antes á Constitución e logo ao divorcio e logo aos anticonceptivos. A todo. De todos os xeitos, creo que os autores traducidos cara a fóra somos os menos beneficiados. Hai un beneficio simbólico, pero para o sistema, non para os autores. Eu son dos que cre que todas as axudas á lectura ou á creación teñen que darse dentro. É o natural. Eu quero que se me lea aquí. A min as traducións non me quitan o sono.

L.G.S. De todos os xeitos é importante. Estou de acordo en que se non conseguimos sacar as cousas adiante aquí non hai nada que facer. Non por triunfar en Xapón vai deixar de se afundir o barco. Con todo, a posibilidade de darse a coñecer fóra, sobre todo cando hai un certo interese no potencial receptor, é importante. É certo que hai unha política de imaxe exterior que consiste en montar o tenderete por aí que non leva a nada, que é pura maquillaxe. Móntanse mesas redondas sobre a literatura galega en sitios onde non saben nin que existe o galego. Parece que o montou unha universidade de fóra e logo é mentira, montouno a Xunta co nome dunha universidade.

X.B. Como as medallas que lle daban a Aznar nos Estados Unidos, que se pagaban.

L.G.S. Resulta difícil verlle a rendibilidade a cousas así.

X.B. A música ou o audiovisual son máis facilmente exportábeis que a literatura. No mercado anglosaxón, por exemplo, a importación supón unha porcentaxe ridícula, un dous ou un tres por cento a repartir entre todas as linguas do mundo.

L.G.S. Con todo, paréceme importante levar o libro galego alí onde poida haber unha mínima recepción. Os escritores galegos deben ser coñecidos tamén fóra.

X.B. Mellor sería incentivar a quen tivese ese tipo de iniciativas dende fóra e non deseñalas dende aquí.

E se non aparece ese interese primeiro?

L.G.S. Dáse, dáse. Ao mellor ao principio é pouco e logo máis. Algo hai que incentivar, pero hai un límite. Cal é ese límite? Crear unha imaxe detrás da que non hai nada, absolutamente nada. Iso si que non.

X.B. Os lectorados de galego que hai polo mundo son focos de interese. Aí si que hai campo.

Na anterior lexislatura, a exportación da literatura galega foi central na xestión da Consellería de Cultura. Unha valoración dese tempo político?

X.B. Noutros campos foi máis efectivo ese proxecto que no literario. Non sei se os resultados tanxíbeis foron tan excelentes como a decisión de implementar esa política. Quizais se cometeu o erro de deseñar esa política dende aquí. Tomáronse decisión de opcións e seleccións que non lle corresponderían a unha administración, que ten que moverse con criterios máis universais. Iso fala dun déficit do sistema.

L.G.S. Os erros pasados son para aprender. Eu non botaría leña no lume sobre iso. Hai que pensar que facer no futuro. Non me gusta autoflaxelarme con esa experiencia, da que eu fun espectador, sen involucrarme. Eu non removería nada.

X.B. Non vou dicir de silencio, pero si que houbo un certo código de respecto, e eu creo que hai que sacar as cousas e falalas. Se algo non nos gusta non podemos calar e dicir que aprendemos.

L.G.S. Si, había que sacalas, pero sacalas daquela.

X.B. Pois eu sácoas, e daquela tamén. E non fun espectador. Fun convidado a ir a América e a Francfort e rexeiteino, como o rexeitaba antes do bipartito, cos gobernos do PP. A min non me planifica os actos culturais unha consellería.

Pero no caso do castelán e o Goberno español, esta caste de políticas non escandalizan a ninguén e nin sequera xeran tirapuxas políticas. Todo o contrario: está completamente asumido que isto vén no paquete “nación”. Porén, no caso galego, houbo un verdadeiro asañamento.

X.B. Paréceme ben que houbese asañamento, porque se aprendeu moito e hai cousas que non repetiría.

L.G.S. Non estou de acordo. Un pode discrepar da política cultural que faga unha consellería ou un ministerio, pero teñen que facela. Ese tipo de accións, como pode ser ir á Feira da Habana ou á de Guadalajara, dá igual, non me parecen mal.

T.R. É a única maneira.

X.B. O que pasa é que despois, onde eu vivo, no barrio das Travesas de Vigo, temos que coller un taxi para ir a unha biblioteca. Erros deste tipo ían da man de erros doutro tipo, e todo axudaba. A min todo me axudaba.

A oposición bateu na ex conselleira de Cultura todo o que quixo a respecto da promoción da cultura galega no exterior, pero agora parece que as liñas xerais van ser as mesmas.

X.B. Estou seguro de que todo o que vaia facer o PP me vai parecer mal. Partindo desa base, non creo que haxa improvisación nin paus de cego. Hai paus, pero non de cego. Todo está claramente deseñado. É unha política clasista e antigalega. A estratexia do goberno vai ser a de ir soltando corda pouco e pouco. Vailles compensar. Darán uns cartiños aquí e outros alí. Primeiro dirán que non a todo e logo irán cedendo. Primeiro estudarán até onde poden chegar e logo actuarán en consecuencia.

MARTÍNEZ, Iago. "A tradución necesita as axudas como as necesita o sector lácteo ou, polo visto, tamén os bancos", en Xornal.com, 12/10/2009.